Kozłek lekarski - korzeń
Valeriana officinalis L. – kozłek lekarski (waleriana lekarska)
Valerianaceae – kozłkowate
Surowiec stanowią korzenie i kłącza zebrane późną jesienią, w drugim roku wegetacji, wysuszone w suszarni w temperaturze nie wyższej niż 35°C.
Wygląd i pochodzenie:
Bylina z rodziny kozłkowatych, występująca w Europie, Azji i Ameryce Płn., w Japonii i Mandżurii; w Polsce na wilgotnych łąkach i niskich torfowiskach, w zaroślach, ale źródłem surowca stosowanego w lecznictwie są uprawy. Kłącze jajowate lub odwrotnie stożkowate z bardzo licznymi, cienkimi korzeniami. Łodyga wys. do 2 m, wzniesiona nierozgałęziona, wewnątrz pusta, sina, bruzdowana, dołem krótko owłosiona, górą naga. Liście odziomkowe i łodygowe, górne siedzące, dolne ogonkowe. Kwiatostan wielokwiatowy, baldachokształtny, szczytowy; kwiaty drobne dzwonkowato lejkowate, białe, bladoróżowe lub bladolila. Gatunek zbiorowy, wielopostaciowy. Roślina aromatyczna.
Działanie i zastosowanie:
Uspokajające, zwiększające skłonność do snu.
Ze względu na obecność walepotriatów (więcej walepotriatów jest w przetworach ze świeżego surowca), składników olejku (kwas walerenowy i walerenon) oraz flawonoidów (6-metyloapigenina i 2S-(-)-hesperydyna), korzeń kozłka działa uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy. Wykazuje też działanie rozkurczające mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, moczowych i obwodowych naczyń krwionośnych. Surowiec jest stosowany w pobudzeniu emocjonalnym oraz motorycznym, w nerwicach wegetatywnych, trudnościach w zasypianiu i zaburzeniach snu, w stanach lękowych oraz skurczowych w obrębie układu pokarmowego, moczowego i naczyń obwodowych. Mechanizm działania waleriany nie został jeszcze całkowicie wyjaśniony. Jest on prawdopodobnie związany z systemem przekaźnictwa GABA-ergicznego. Już niskie stężenia wodnego wyciągu z waleriany hamowały wychwyt i stymulowały uwalnianie GABA z zakończeń nerwowych. Izolowany kwas walerenowy także wpływał na system GABA przez hamowanie enzymatycznej degradacji kwasu γ-aminomasłowego. Efektem wzrostu stężenia GABA jest otwarcie kanałów chlorkowych błony neuronalnej i zwiększony przepływ jonów chlorkowych przez błonę do wnętrza komórki, co zmniejsza pobudliwość neuronów i hamuje odpowiedź na bodźce polaryzujące.
Melisa lekarska - liść
Melissa officinalis L. – melisa lekarska
Lamiaceae (Labiatae) – jasnotowate (wargowe)
Surowiec stanowią liście i ulistnione szczyty pędów melisy lekarskiej, zebrane z roślin niekwitnących, wysuszone szybko w cieniu, w temperaturze nie wyższej niż 35°C.
Wygląd i pochodzenie:
Melisa lekarska pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego, obecnie jest uprawiana w wielu krajach świata. Osiąga wysokość do 100 cm, jest szarawo owłosiona, ma silny, miły zapach cytrynowy. Liście ogonkowe, sercowato jajowate, grubo ząbkowane. Kwiaty białawe lub różowawe, długości do 15 mm, zebrane w nibyokółki w kątach liści.
Działanie i zastosowanie:
Liść lub też ziele melisy jest w zasadzie surowcem olejkowym, chociaż składnikami biologicznie czynnymi oprócz olejku eterycznego są jeszcze inne związki, jak np. fenolokwasy. Olejek eteryczny melisy działa spazmolitycznie, sedatywnie na ośrodkowy układ nerwowy, bakterio- i wirusostatycznie. Związki polifenolowe melisy: kwas rozmarynowy, kawowy i ich połączenia estrowe, mają właściwości wirusostatyczne, w szczególności na wirusa herpes. Ponadto wykazują właściwości żółciotwórcze i pobudzają wydzielanie soku żołądkowego. Ostatnio stwierdzono również właściwości immunomodelujące wyciągów z liści melisy.
Chmiel zwyczajny - szyszka
Humulus lupulus L. – chmiel zwyczajny
Cannabaceae – konopiowate
Surowiec stanowi dojrzały owocostan chmielu zwyczajnego, zebrany w początkowym okresie dojrzewania, wysuszony w cieniu, w przewiewie. Surowcem są również gruczoły włosków wydzielniczych (lupulina), otarte w początkowym okresie dojrzewania z żeńskich owocostanów chmielu zwyczajnego.
Wygląd i pochodzenie:
Wieloletnia dwupienna roślina zielna o pędach wijących się, rozpowszechniona w Europie i Środkowej Azji. Jest to również roślina przemysłowa uprawiana w wielu krajach europejskich, m.in. w Polsce, do celów piwowarskich. Roślina ciepłolubna. Rośnie dziko w zaroślach, nad brzegami rzek, przy płotach, przydrożach. Polska to 5. na świecie producent chmielu.
Łodyga długości do 8 m (w uprawach do 12 m), wijąca się, kanciasta, z haczykowatymi włoskami na kantach. Liście 3-5–klapowe o nasadzie sercowatej, grubo ząbkowane, z wierzchu bardzo szorstkie. Kwiaty w kątach liści – męskie zebrane w luźną wierzchotkę, żeńskie – bezokwiatowe, tworzą kwiatostany kotkowate podobne do szyszek.
Działanie i zastosowanie:
W lecznictwie stosowane są szyszki szyszki (owocostany) chmielu oraz otarte z wysuszonych szyszek włoski gruczołowate – lupulina. Oba surowce zawierają: olejek lotny, żywicę, flawonoidy i garbniki. Skład olejku jest zmienny i zależy od pochodzenia surowca. Głównymi składnikami są terpeny i seskwiterpeny: mircen, farnezen, humulen, związki siarki, beta-kariofilen. Żywica zawiera głównie kwasy goryczowe: humulon i lupulon wraz z pochodnymi (gł. metylobutenol). Wśród frakcji flawonoidowej występują głównie: ksantohumnol i pochodne kwercetyny i kemferolu. Szyszka chmielu i lupulina działają uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejszają napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego, a ze względu na gorzki smak, pobudzają jego czynność wydzielniczą. Wykazują nieznaczne działanie estrogenne oraz słabe przeciwbakteryjne. Działanie estrogenne wykorzystywane jest w celu hamowania pobudzenia płciowego, a także u kobiet w okresie klimakterium. Wyciągi z chmielu zmniejszają uderzenia ciepła towarzyszące temu okresowi. Związki estrogenne mogą jednak powodować zaburzenia cyklu miesiączkowego kobiet zbierających owocostany, a także reakcje alergiczne skóry. Działanie estrogenne szyszek chmielu jest ciągle kontrowersyjne i wymaga dalszych badań. Surowce stosuje się w niepokoju, nadpobudliwości, w trudnościach w zasypianiu i zaburzeniach snu, a także w zaburzeniach trawiennych w celu stymulacji apetytu i zwiększenia sekrecji przewodu pokarmowego. Szyszki chmielu znalazły również zastosowanie w przemyśle piwowarskim, a także w kosmetyce. Przy wypadaniu włosów stosuje się zewnętrznie wyciągi z szyszek chmielu. W Europie południowej młode pędy chmielu spożywa się podobnie jak szparagi, natomiast ze starszych łodyg otrzymuje się włókna tekstylne.
Serdecznik pospolity - liść
Leonurus cardiaca – serdecznik pospolity, lwie serce, lwi ogon, gęsia stopa
Lamiaceae, dawniej Labiatae – jasnotowate, dawniej wargowe
Surowiec stanowią liście i ulistnione szczyty pędów melisy lekarskiej, zebrane z roślin niekwitnących, wysuszone szybko w cieniu, w temperaturze nie wyższej niż 35°C.
Wygląd i pochodzenie:
Bylina występująca w umiarkowanych strefach Azji, Europie i Azji Mniejszej, Ameryce Pn.; w Polsce pospolity na całym niżu i pogórzu, przeważnie na stanowiskach suchych i nasłonecznionych, niekiedy uprawiana. Wymaga gleby żyznej, ciepłej, średniozwięzłej przepuszczalnej i bogatej w próchnicę. Rozmnażana z nasion. Roślina o niemiłym zapachu, pokryta miękkimi włoskami, co powoduje jej srebrzystoszare zabarwienie. Łodyga wysokości od 30 do 150 cm, wzniesiona, rozgałęziona, bruzdkowata, 4-kanciasta, gruba. Liście wcinano ząbkowane, z wierzchu ciemnozielone, od spodu jaśniejsze. Kwiaty w kątach górnych liści, kielich ząbkowaty, korona zrosłopłatkowa, dwuwargowa, różowolila z silnie owłosioną górną wargą, warga dolna zwisająca. Kwitnie VI-IX. Roślina miododajna.
Działanie i zastosowanie:
Surowiec zawiera: irydoidy (ajugozyd, zwany również leonurydem, ajugol, reptozyd i galirydozyd); kawolidy (m.in. 4-0-rutozyd kwasu kawowego), fenylopropanoidy (werbaskozyd, lewandulifoliozyd, leonozyd A i B ), flawonoidy pochodne kwercetyny, kemferolu i apigeniny; związki diterpenowe (m.in. leokardyna), triterpenowe (kwas ursolowy i oleanolowy); glikozydy bufadienolidowe (nasercowe), których obecność jest dyskusyjna; związki azotowe (cholinę) i protoalkaloidy, ponadto ślady olejku, niewielką ilość garbników, sitosterole, kwasy organiczne i sole mineralne (w tym do 11% soli potasu). Ziele serdecznika działa łagodnie uspokajająco, przeciwskurczowo w obrębie przewodu pokarmowego i macicy, obniża ciśnienie krwi, wpływa regulująco i modyfikująco na czynność układu przewodzącego serca. Ponadto łagodzi kołatania serca i arytmię oraz wzmacnia mięsień sercowy. Ziele serdecznika i preparaty z niego stosowane są najczęściej w chorobach układu nerwowego (np. nadmierna pobudliwość nerwowa), w nerwicach sercowo-naczyniowych, we wczesnym etapie choroby wieńcowej, a także pomocniczo w pierwszym stadium choroby nadciśnieniowej i w kuracjach bezsenności. Często jest stosowane jako lek rozkurczowy w zaburzeniach przewodu pokarmowego (bóle brzucha, wzdęcia, zaburzenia trawienia, biegunki) i przy bolesnym miesiączkowaniu. Serdecznik posiada również właściwości przeciwbakteryjne, przeciwgrzybiczne, przeciwzapalne, ściągające i przeciwbiegunkowe. Ze względu na działanie przeciwzapalne, zaleca się roztwory w postaci okładów i przemywań przy trudno gojących się ranach i oparzeniach. Medycyna ludowa jako lek o wiele skuteczniejszy od naparu i nalewki zaleca świeży sok wyciśnięty z młodziutkich kwitnących wierzchołków pędów. Produkty lecznicze wyprodukowane z serdecznika charakteryzują się gorzkim smakiem i być może dla tego przegrywają w konkurencji z preparatami kozłka.